Kâğıt paranın hikâyesini merak edenler için benzersiz bir çalışma: “Para Pul Oldu”

Osmanlı modernleşmesinin farklı boyutlarını aydınlatan çalışmalarıyla tanınan Prof. Dr. Akyıldız, “Para Pul Oldu” isimli kitabında Osmanlı’nın en uzun yüzyılında devletin ihtiyaçlarını karşılamak üzere çıkardığı kâğıt paranın tarihini inceliyor. Kitap, toplumun kâğıt parayla kurduğu ilişkiyi, bu yeni para birimine karşı duyduğu güvensizliği ve kâğıt paranın devlet açısından yarattığı sorunları derinlemesine bir arşiv araştırmasıyla ele alıyor. Devlet Arşivleri ve özel koleksiyonlardan titizlikle derlenen, çoğu ilk kez yayımlanan Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemi kâğıt para görselleriyle zenginleşen bu çalışma, kâğıt paranın yalnızca bir para politikası aracı olmadığını; aynı zamanda Osmanlı’nın kriz yönetiminde başvurduğu stratejik bir enstrüman olduğunu gözler önüne seriyor. Bu eser Tanzimat reformlarından Kırım Savaşı’na, 93 Harbi’nden Birinci Dünya Savaşı’na uzanan süreçteki değişim ve krizleri kâğıt para penceresinden okumak isteyenler için eşsiz bir kaynak niteliğinde.

VakıfBank Kültür Yayınları (VBKY) tarih kitaplığı, Prof. Dr. Ali Akyıldız’ın kaleme aldığı “Para Pul Oldu” adlı eserle genişlemeye devam ediyor. Osmanlı maliyesi, modernleşme süreci ve kriz dönemleri üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan Prof. Dr. Akyıldız, bu kitabında kâğıt paranın Osmanlı devlet ve toplum yapısına nasıl girdiğini ve ne tür dönüşümlere yol açtığını mercek altına alıyor. “Para Pul Oldu”, Galata bankerlerinin spekülasyonlarla kazandığı gücü, Avrupa sermayesinin Osmanlı mali sistemine doğrudan müdahalesini ve ortaya çıkan yeni finansal düzeni titizlikle inceliyor. Kalpazanlık, enflasyon ve vergilendirme gibi pek çok başlıkta kâğıt paranın serüvenini renkli ve akıcı bir dille anlatan eser, bu finansal aracın sadece ekonomik değil, aynı zamanda toplumsal ve siyasi bir mesele olduğunu ortaya koyuyor. 19. yüzyılda Osmanlı’nın sıklaşan askerî mağlubiyetleri ve büyüyen mali açıkları karşısında devlet, giderlerini karşılamak amacıyla yeni bir araç devreye soktu: Kaime, yani kâğıt para. İlk etapta %12,5 gibi yüksek faizle piyasaya sürülen kaimeler zamanla faizsiz hâle geldi; ancak karşılıksız basılan kâğıt paralar, halkın gözünde hızla değer kaybetti. Devlet ne kadar “kaime altınla eşdeğerdir” iddiasını sürdürse de piyasa kendi kurallarını koydu. Zira halk için para, “şıkırtısı işitilen bir maden parçası”ydı; kâğıt ise güven vermiyordu. Kâğıt para, Osmanlı için sadece geçici bir çözüm olmadı; modernleşme çağından Cumhuriyet Türkiye’sine uzanan yolda kalıcı ve dönüştürücü bir araç hâline geldi. Derinlemesine arşiv çalışmalarıyla hazırlanan kitap, Devlet Arşivleri ve özel koleksiyonlardan özenle seçilmiş, birçoğu ilk kez yayımlanan kâğıt para görselleriyle zenginleşiyor. Bu sayede kitap, okuyucuya yalnızca bir ekonomik tarihin değil, aynı zamanda görsel hafızanın da kapılarını aralıyor. Osmanlı’nın kâğıt para deneyimini yalnızca bir para politikası uygulaması olarak değil, aynı zamanda kriz zamanlarında kullanılan stratejik bir yönetim aracı olarak ele alan bu kapsamlı çalışma; iktisat tarihi, maliye politikası, Osmanlı modernleşmesi ve Türkiye’nin sosyoekonomik dönüşüm süreçleriyle ilgilenen tarihçiler, araştırmacılar ve meraklı okurlar için vazgeçilmez bir kaynak niteliği taşıyor.

Kitaptan:

“Özellikle Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyıl siyasî ve iktisadî tarihinin çok iyi araştırılması ve bilinmesi gereği bir zorunluluk olarak ortaya çıkıyor. Oysa Osmanlı Devleti’nin malî ve iktisadî tarihinin gereğince, hatta biraz daha ileri giderek genel hatlarıyla bile ortaya konulmamış olduğunu ifade etmek sanırım abartı sayılmaz. Bunun nedenlerinden biri, şüphesiz son zamanlara kadar Osmanlı araştırmalarının kahir ekseriyetle siyasî tarihle sınırlı kalmış olmasıdır. Bu ifadelerden siyasî tarihin önemsiz olduğu anlamı çıkarılmamalı; bundan kasıt, tarihî olayların çok boyutluluğuna işaret etmektir. O halde bir tarihî olayın, siyasî, iktisadî, malî, idarî, hukukî ve sair boyutlarıyla beraber ele alınması gerekir. Bu bakış açısıyla Osmanlı maliyesinin kriz dönemlerinde bir finans aracı olarak başvurduğu kâğıt para uygulamalarıyla sosyal, iktisadî ve siyasî sonuçları çalışmaya esas olarak alındı. Arşiv ve arşiv dışı malzeme açısından zengin bir potansiyele sahip olmasına rağmen, konunun gereğince incelenmemiş olması şaşırtıcıdır. Konuyu birinci el kaynaklara istinaden bir bütünlük içerisinde ele alan bir çalışmaya duyulan ihtiyaç, bu eserin hazırlanmasındaki itici güç oldu. Eserde, arşiv belgeleri, literatür ve dönemin yerli ve yabancı basını mukayeseli olarak kullanıldı.”

Yazar Hakkında;

1 Aralık 1963 tarihinde Rize’de doğdu. 1985’te Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. 1987’de İzmir-Aydın Demiryolu konulu teziyle yüksek lisansı, 21 Temmuz 1992’de de Osmanlı Merkez Bürokrasisinde Reform (1836-1856) başlıklı teziyle doktorayı tamamladı. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde iki yıl Uzman Yardımcısı olarak çalıştıktan sonra, 1 Şubat 1989’da Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde Yakınçağ Tarihi Araştırma Görevlisi; 12 Ekim 1995’te Doçent; 28 Mart 2001’de ise Profesör oldu. Aynı zamanda 1997’den itibaren Türkiye Diyanet Vakfı’nın çıkardığı İslâm Ansiklopedisi’nin Türk Tarihi ve Medeniyeti Heyeti’nde müellif-redaktör olarak yer aldı. Ocak 2014’te Marmara Üniversitesi’nden emekli oldu. Hâlen İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Başkanı olarak görevini sürdürmekte olup aynı zamanda Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) asli üyesidir.

1995’te İngiltere ve İskoçya’da araştırma ve incelemeler yaptı. Temmuz-Ağustos 2000 tarihlerinde London School of Economics and Political Sciences ve School of Oriental and African Studies’de misafir öğretim üyesi olarak bulundu. Eylül 2001’de Islamic Area Studies projesi kapsamında Tokyo Üniversitesi’nde bir hafta süreyle dersler verdi. 1995’te Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform isimli kitabıyla Türk Tarih Kurumu Teşvik Ödülü’nü aldı. 2002’de, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, Avrupa Bankacılar Birliği [EABH] ve Tarih Vakfı’nın ortaklaşa düzenlediği Bankacılık ve Finans Tarihi Yarışması’nda Para Pul Oldu: Osmanlı’da Kâğıt Para, Maliye ve Toplum isimli eseriyle kitap dalında birinci oldu. 2010’da ilk defa düzenlenen ve akademik çalışmaların tamamına verilen Uluslararası Halil İnalcık Tarih Ödülü’ne ve 2011’de Elginkan Vakfı tarafından düzenlenen ve yine akademik çalışmaların bütününe verilen Türk Kültürü Araştırma Ödülü’ne lâyık görüldü. Aynı sene Marmara Üniversitesi 129. Yıl Sosyal Bilimler Atıf Ödülü’nü ve 2015’te de Türk Kültürüne Hizmet Vakfı’nın beş yılda bir verdiği Türk Kültürüne Hizmet Şükran Ödülü’nü kazandı. 2001 Aydın Doğan Tarih Ödülü; 2004, 2006 ve 2008 yıllarında düzenlenen Uluslararası Bankacılık ve Finans Tarihi Yarışması ile Türk Tarih Kurumu’nun 2011 yılında 80. Kuruluş yılı münasebetiyle düzenlediği Türk Tarih Kurumu Bilim ve Teşvik Ödülleri jürilerinde yer aldı.

Eserleri: Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, İstanbul 1993; Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası: Kâğıt Para ve Sosyo-Ekonomik Etkileri, İstanbul 1996; Mümin ve Müsrif Bir Padişah Kızı: Refia Sultan, İstanbul 1998; Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri, (Türkçe-İngilizce), İstanbul 2001; Para Pul Oldu, İstanbul 2003; Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul 2004; Anka’nın Sonbaharı: Osmanlı’da İktisadî Modernleşme ve Uluslararası Sermaye, İstanbul 2005; Haliç’te Seyrüsefer: Haliç Vapurları Şirketi, İstanbul 2007; Sürgün Sefir: Sadullah Paşa, İstanbul 2011; Namık Kemal’den Mektup Var, İstanbul 2013 (A. Özcan’la birlikte); Osmanlı Arap Coğrafyası ve Avrupa Emperyalizmi, (Z. Kurşun’la birlikte) İstanbul 2015; Mümin ve Müsrif Bir Padişah Kızı: Refia Sultan, İstanbul 2015 (Genişletilmiş Baskı); Haremin Padişahı: Valide Sultan, Haremde Hayat ve Teşkilat, İstanbul 2017 (Orta ve Büyük Boy); İlk Türk Akademisi Encümen-i Dâniş, Ankara 2018; Yapay Tarihin Esirleri, İstanbul 2018; Osmanlı Merkez Bürokrasisi, İstanbul 2018 (Gözden Geçirilmiş Yeni Baskı); Saray, Harem ve Mahrem, İstanbul 2019; Osmanlıda Ulaşımın Modernleşmesi, İstanbul 2019; Nazime, Aydın ve Dindar Bir Sultan, İstanbul 2020; Tarihçilik ve Yöntem Üzerine, İstanbul 2021; Kral Öldü Yaşasın Kral, İstanbul 2021; Yusuf İzzeddin, İkbal, İdbar, İntihar, İstanbul 2022; Mabeyn-i Hümayun, Osmanlı Saray Teşkilatının Modernleşmesi, İstanbul 2024; Şüphe, Hayri Bey’in Vefatı İntihar mı Cinayet mi?, İstanbul 2024; Adile Sultan, Müsrif, Mümin, Muin, Şair, İstanbul 2025.